Roy Vadíl Aragon
Art by Kimo Nelson
From Ulirat: Best Contemporary Stories in Translation from the Philippines, to be published by Gaudy Boy Translates in March 2021.
English translation available here.
NARIINGAK laengen a maysaakon a pusa. Kasla met lattan i‘tay istoria ni Franz Kafka nga inyaramidak pay idi iti term paper, ‘tay ngay tao a nagbalin a higante a sibbaweng sa wenno simmawa. Nakariingak iti pannakaguyod ti nagdalikenkenak nga ules. Naiwagsak ket immayasak ket anian a kellaatko. Ni nanang. A sigud a masuron kadagiti pusami nga umay makiat-atag iti iddami aglalo no kasta a nalam-ek ti rabii ken parbangon. Makapaangkit kano man ti buok ti pusa. Ken kasemsemna ti urok ti pusa a makiatag. Ngem saan met ketdi a naranggas iti pusa ni nanang ta kayatanna met ti agtaraken.
Kapilitan a bimmangonak, naginatak kas nakairuaman ti pusa, pinagarkok ti nalap-it a durik saak nagsuyaab. Timpuakak a nagtaray a nagtarus iti kosina, kas nakairuamak apaman a makariingak: agmulumog ken agdiram-os sa sumango iti dulang ken agtimpla iti kape. Ngem inwalinnak ti agkirkirog iti kilabban idi simmagpatak iti lababo, kasta met iti lamisaan. Pusaak a talaga ngatan, a, ngem taon sa pay met la ti nakemko. Pinadasko ti nagsao ngem “dika man ngumarawngaw dita a pusa,” kinuna ti aglutluto, a ni manangko a Mating gayam, ‘tay kabsatko a call center agent, “urayem, a, ‘toy ulo ti tuyo a sidamtot’ta ‘damdama,” kunana. Naayat ni manang iti pusa, nasingpet ken naanus kadagiti taraken nga ayup. Isu ti mangdigdigos kadagiti pusami no kua, gulgolanna iti sabonna a Dove. Saan a mamatpati nga agbagyo no madigos ti pusa. Itimtimelanna pay no kua dagiti pusami. Uray ‘di kabaian nga asomi, digdigosenna iti Safeguard. Ngem awan asomi itan ta nabayagen a nagpukaw ni Sister Joc-Joc (impanagan ni manang iti paboritona kano a madre iti nagbasaanna a kolehio ken iti sigud nga opisial ti gobierno a nangunniber kano iti riniwriw a pisos sa nagtammeng ‘diay America); nalabit siniluan ken pinulpogan dagiti mammartek. Awan pay naud-odanmi nga uken a kasukat ‘di Sister Joc-Joc.
Namrayak nga inlagudlagod ti pinatibkerko nga ipusko iti nawasnay a gurong ti kabsatko. Insidolsidolko ti barbasan a sungok ken ti nalamiis, agbabbabasa nga agongko. Mariknak ti nakaro a bisin. Sibibisin sa a kankanayon ti maysa a pusa, awan la ket agdawat iti makan iti apona. Aglalo idi masay-upkon ti nakaim-imas nga alingasaw ti um-umkisen a pariok ta agpritpriton ni manang iti tuyo. Paboritok pay met ti prito a tuyo a maidennet iti suka ti basi. Wenno magalipan iti apaglabanag a kamatis. Sayang ta ulonto laengen, ken siit ken pigar ken siksik, ti mabagik, kas naipakadawyan a mayit-ited iti pusa.
Ne, addaytan a sumungad da Garfield ken Exodus, dagiti dua a kalakian ken bulog a pusami. Nakaangotda la ketdi met iti nabanglo. Linagudlagodda met ti gurong ni Manang Mating. Masdaawak ta saanda met a masdaaw a makakita iti sabali a pusa, nangruna ket padada a kalakian, iti teritorioda a kosina. Immay pay ketdi dinildilan ni Exodus ti bukotko ta nakaangot ngata dita iti naipinas a langsi ti paltat. Daytat’ sindami idi rabii ket, paltat a napaksiw iti sabong ken naganus a bulong ti salamagi. Inikkak idi ida iti saggaysada a nagdakkelan nga ulo ti paltat nga African.
Maamakak man ta amangan no purokendak nga angaten, kas iti makitkitak idi a panangambonda iti sabsabali a kalakian a pusa iti ruar, nangruna dagitay’ karibalda kadagiti dakdakayanda nga agmaya a kabaian a pusa. Ngem didak sa met an-anuen. Apay a dildilannak pay ni daytoy nga Exodus? Saan la a gapu ta adda nabati a pay-od ti napaksiw a paltat. Panangipakita pay ket iti panaggusto wenno panagayat dayta panangdildil wenno panangdilpat ti maysa a pusa iti padana a pusa. Linisannaka a sidudungngo, ket babaen pay ti bukodna a dila; di kad’ kasla man ‘tay panangbuggo ni Jesus iti saka dagiti disipulona.
Wenno amangan ketdi met no mabigbigda a siak ni Ranilio nga apoda? Isu nga awan ania man kadakuada ti kaaddak a pasalsali iti teritorioda? Amangan met no saanak pay la a pusa ket maysaak pay la a tao a makitada? Ket itan agliteng iti isipkon: Apay gayam a di dimlaw ni nanangko itay simrek iti kuartok ket maysan a pusa ti nadatnganna a nakakukot iti kamak? Apay a dinak sinapul, siak, ni Ranilio Callautit Jr., a barona a katturpos iti kolehio iti kurso nga A.B. English; siak nga inaudi a anakda ken kakaisuna a baroda iti daydi tatangko a klerk iti munisipio a pimmusay idi segunda aniok iti college? Apay a di nasdaaw iti kaadda ti sabali a pusa? Da met la Garfield a kiote ken Exodus a garitan a maris-dapo ti puspusa ditoy balay ket. Apay a di dimlaw iti kaadda ti maysa a pusa a labang iti puraw ken nangisit, kas makitak a maris ti dutdotko, a nagsayaat pay met ti panagdugmonna iti katrek? Uray ni Manang Mating, apay a di dimlaw itay ket kinasaritanak pay?
Makulkol ti utekko. Apay ngata ngamin, aya, a nagbalinak a pusa? Wenno nagbalbaliwak a kas pusa? Taoak kadi pay laeng idinto a maysaakon a pusa? Pusaak kadin idinto a maysaak pay met la a tao? Wen, a, ta mapampanunotko pay laeng met dagitoy a bambanag, adu a saludsod, a sigurado a di umapay a pulos iti isip ti maysa a pusa. Adda ngarud, aya, pusa a makaammo ken ni Franz Kafka? Wenno pusa a managbasa iti libro? Maysaak ngarud ngata itan a tao a pusa? Wenno pusa a tao? Ngem interamente metten a pusaak, awanen ti pakailangaak pay a tao. Malaksid no ibagada a karuprupak da nanang ken manang. Ta kunkunada man a ti kano pusa, wenno uray aso, a taraken, umingas iti apona (ngem sigud met a kaingas ken kakudkudilmi ken manang ni napudaw a nanangmi a nagrenreyna kano iti beauty contest iti ilida idi balasang; isu a nataerak kano ket isu a napungga ni Manang Mating; panaeren met ‘di tatang ngem napugot ken pamandeken). Ti la ngatan panunotko ti nabati a tao, ti kabaelak nga agpanunot iti kas iti mapampanunot ti tao. Ngem di kadi ngata kastoy met gayam a talaga ti panunot dagiti pusa? Addaanda iti isip a kas tao iti kinapusada?
Kimo Nelson - Untitled(K-1)
Pastel on paper, 12 x 9 in. 2020
MAKALAWASEN ti napalabas sipud nariingak a maysaakon a pusa. Awan met ti naidumduma wenno karkarna a napasamak. Normal met ti amin ditoy balay. Didak met latta ikankano kas sabsabali. Da man nanang ken manang wenno da Garfield ken Exodus. Di met birbiroken ni nanang ti anakna a ni Ranilio. Di met sapulen ni manang ni adingna a Ranilio a mangitultulod ken mangsuksukon pay no kua kenkuana iti rabii iti pagpaayanna a call center idiay sentro. Saan sa ket a nagpukaw iti imatangda. Gapu ngata ta addaak latta met a pasalsali nangruna no panagkakaan. Ken iti bigat a serken ni nanang ti siledko nga isu lattat’ pagid-iddaak ta kortina met lat’ pannakarikepna ket nawayaak a sumrek. Riingennak latta ni nanang a nakadalikenken iti rabaw ti abel-Iloko nga ulesko. Sigud met nga obra ngamin ni nanang ti kasta lalo idi agbasbasaak pay laeng. Adda ngamin turtur-ogko ket maladawak no kua a makariing. Ti ket mapaliiwko a kasla naiduma, mabayag a mulmulenglengan ni nanang ti naikuadro a graduation picture-ko iti rabaw ti bedside table. Alaenna pay no kua nga ap-aprosan wenno apungolen. Kabayatanna, awan met mangsapul kaniak ditoy balay, a gagayyem, barkada, ken am-ammo, no napnapanakon ta diak metten agparparang kadakuada. Diak payen ma-follow up ‘tay inaplayak a trabaho iti maysa a pablaakan nga ayan ‘tay maysa a barkadak; dinak met umay pakaammuan.
Normal latta met kaniak ta uray nagbalinak a pusa, diak met unay pakarikutan wenno pagpulkokan koma ti panagbalinkon a pusa. Malaksid la iti panagpampanunotko no pusaak kadi wenno taoak pay latta. Diak met pakasikoran ti panagsublik met la koma a kas tao. Diak met sapulen dagiti nakaisigudak a kas tao. Kas koma iti hiligko a panagbasbasa iti libro ken magasin, kasta met ti panagkompiuter ken panaginternet, ken ti panagmotorsiklo. Kasta pay ti hiligko iti selpon, mp3 music ken DVD movies. Ammok pay met la ti agbasa ta mabasak met amin a makitak a letra a nakasurat iti aglawlaw. Ammok pay met la koma iti agkompiuter (nupay marigatanak siguro ta sabali metten ti imak, uray pay “bao” wenno “mouse” ti usaren). Ken siempre, makangngegak pay met la iti musika ken makabuya iti movies ta kanayon nga agpatugtog iti stereo wenno agbuya iti DVD movies ni Manang Mating. ‘Tay patpatgek nga iPod, mausarko pay la koma met. ‘Tay selponko nga N95, diakon padasen nga usaren, sigurado a narigat a pagitulnek iti keypad dagiti babattit a kukok; bay-amon dagitay nagadu a txtm8s. Kasta met ti mangsakay koma ken mangpataray iti nalabbaga a Honda XRM a motorsiklok ta diakon kabaelan, sayang. Ti siddaawek ta natakuatak a kasla metten rurog ‘di motorko a nakadagumpo iti likudan ti balaymi, kuppikuppit, killokillo, nabusak ti headlamp-na, ken nagkaro ti pannakaotso dagiti daligna—diak malagip no sapay a nagbalin a kasta, adda ngata nangbulod idi ket naidungparna? Ngem awan metten ti interesko nga agbasa wenno agkompiuter wenno agmotor. Diak payen maapresiar ti maysa a napintas a musika wenno pelikula. Kaykayatkon ti makikinnulangtot kada Garfield ken Exodus. Wenno turog a turog. Ken agdadawat iti makan, mangan met no adda mangan a tao, kas nakaisigudan iti pusa.
Adu ketdi dagiti pakasdaawak pay laeng a pagkunaak a saanak sa pay la a naan-anay a pusa. Kas pagarigan, nupay didak maawatan no kasaok ida, maawatak pay met ti sao da nanang ken manang—nakasaysayud nga Ilokano ti mangngegak a saoda. Ket siddaawek no apay a maawatak met ti sao da Garfield. Saan met a ngiaw wenno ngarawngaw ti mangngegko no di Ilokano latta met. Sa no kasaok met ida iti Ilokano ket maawatandak met. Lengguahe ngata ti pusa ti isasaok metten? Ngem di kad’ adda met dagiti tao a makaawat ken makasao iti sao ti pusa? Kas koma ken ni Nakata, daytay walang a lakay iti “Kafka on the Shore” a nobela ni Haruki Murakami, paboritok a mannurat a Hapones. Wenno ‘tay agsao a pusa iti “Coraline” a nobela ni Neil Gaiman a maysa pay a paboritok pay a mannurat. Ngem ammok met a sarsarita la a pampantasia dagidiay. Saan nga agpayso iti pudno a biag. Ngem kasanok ita a matingiting ti pudno ken saan a pudno no pusaak la ngaruden, taoak pay met latta iti panagkunak?
Daytoy san ti naal-alak iti hiligko la unay nga agbasbasa iti fiction, lalo iti fantasy, ken nangruna kadagiti obra da Kafka ken Murakami ken Gaiman, ken dagiti sarsarita nga adda karakterna a puspusa. ‘Tatta, addaak sa metten iti kunkunada a Kafkaesque a kasasaad wenno situasion. Ket pusa ti innak nagbalinan, wenno nagbaliwan. Ngem apay a literal? Apay, magic? Iti term paper-ko iti istoria ni Franz Kafka a kunak, malaksid iti interpretasion nga allegory ti sikolohikal wenno social nga alienasion, insingasingko nga adda posibilidadna a reinkarnasion ken karma ti napasamak. Ngem diak mamatpati iti reinkarnasion. Paepek a New Age laeng met, a, tapno ma-impress ti propesorko. Ket uno man laeng ti gradok idi.
Kimo Nelson - Untitled(K-3), Pastel on paper, 12 x 9 in. 2020
Ngem ti nakasdaawak la unay, ken ti nagtibbayoak ken naglamiisak ket ti panangawag kaniak da nanang ken manang iti naganko a Ranilio. Idi damo, didak nagnaganan no kasta a kasaritadak no pakanen, ayaban wenno bugawendak. Ngem naminsan, “agriingkan, Ranilio a manteka, agur-urokka pay la dita,” kinuna ni nanangko. Diak unay inkaso ta sigud a mangmangngegkon ti kasta ken ni nanang. Ngem idi naulit iti kosina, idi “Ranilio, kunak a dika agsagpat iti lamisaan, idiayka pangananyo ‘diay suli, dika man agbangad, Ranilio,” kinuna ni manangko, limteng lattan iti isipko a pusaak gayam a kasarsaritada, saan a ‘di sigud a tao, ket apay a ti naganko a kas tao ti naganko met la kadakuada? No pusaak a makita ken kas pagaammoda, apay nga ipanaganda ti nagan ti ammoda a tao nga anak ken kabsatda? Di kad’ ammoda a siak met la ni Ranilio gayam? Ngem apay ngay a dida masdaaw wenno saludsoden no apay a maysaak metten a pusa? Wenno sigud kadin nga ammodan ti amin? Ket siak, siak ti di makaammo?
Ngem no pusaakon, masapul a mabaliwan metten ti naganko. ‘Tay nagan a mangisina iti kinapusak iti kinataok (wenno kinataok iti kinapusak?). Kas iti kaadda met ti nagan da Garfield ken Exodus.
Siak ti nangpanagan idi ken ni Garfield, idi kutingda pay a kadawdawatmi iti kaarruba. Ni met manang ken ni Exodus. Diak ammo no nangal-alaanna iti dayta “exodus,” saan kano met nga iti Biblia; gapun sa ta madama idi a maipabpabuya ti pelikula nga “Exodus” ni Bong Revilla. Basta “exodus” kunana met lattan, cool kano ken mystical ti datingna. Ti Garfield, ania pay, innalak iti nagan ti popular a cartoon a mataan ken pingpingan a pusa a garitan ken kioti. Umarngi ti dutdot ni Garfield.
Gapu ta dakami ken manang, a tattao, ti nangpanagan kada Exodus ken Garfield, dakami met la a tao ti makaammo kadagita a nagan. Natakuatak a da gayam Exodus ken Garfield a mismo, dida ammo dagita a nagan. Wenno uray ket ngata ti konsepto ti nagan. Didak ida ikaskaso no kasta nga awagak ida iti naganda. Saan gayam nga uso ti nagan kadagiti pusa. Taon sa la ngamin ti adda naganna wenno naayat iti nagan. Masdaawak ta kunak no pantasia laeng dayta a banag, kas iti impalawag ti pusa a gayyem ni Coraline iti nobela ni Gaiman. A saanda kanon a masapul a pusa ti nagan ta am-ammodan ti bagbagida. Ti ammok met, umanayen ti kinapusa a nagan, ti “pusa” a naganda. Ti madlawko ket imbes a nagan, angot ti pakailasinan iti maysanmaysa. Adda naisabsabali a pay-od da Garfield ken Exodus nga agduma iti maysanmaysa. No malang-abmo, ammomon no siasinno ti ‘sinno. Ngem ibagakto ti kinapateg met ti maibalikas a nagan kas pakabigbigan ken pakaidumaan. Ket inagankonto met a la a mismo kadakuada ti naganda.
Ket siak, masapul met nga adda naganko a kas pusa. Tapno adda maibagak a naganko no kasta a saludsodento met da Garfield ken Exodus no ammodan ti nagannagan. Ken adda met ibagakto, a, no ‘yam-ammok ti bagik kadagiti sabali a pusa iti ruar nga innakto met ikkan iti bukodda a nagnagan, nangruna dagiti kabaian.
Ket siak lattan ti mangpanagan iti bagik. No ngata ngarud Haruki, adawek iti nagan ti paboritok a mannurat? Ngem madin sa met ta kasla naalas ti murdongna no iti Ilokano, saan nga okey. No Murakami ngata ngay? Madin sa latta, ta no iti Tagalog ket kasla tagtagilaka, mumurahin. Diak met kursunada ti nagan dagiti agsao a pusa iti nobela ni Haruki Murakami, a da Mimi, Kawamura, Goma wenno Okawa. Wenno uray dagiti sabali a sikat a pusa iti cartoon, sine, libro wenno komiks kas koma kada Tom, Felix, Sylvester, Puss ‘N’ Boots, Cheshire Cat, wenno Cat in the Hat.
Ammokon, Kafka lattan. Pammadayaw iti mannurat a nakaigapuanan sa ket met ti panagbalinko wenno panagbalbaliwko a kas pusa. Kas met la kadaydiay kangrunaan a karakter iti “Kafka on the Shore” a ni Kafka Tamura, pinanaganan ni Murakami iti nagan met laeng ti gusgustona nga autor.
Siak ni Kafka, pusa, bow. Maymayat ngem iti Franz. No Franz, kasla latta met tao. Mas cool ken mistikal, ken kasla exotic pay a denggen, ti Kafka. Mainugot a mainagan iti pusa.
Kafka, pusa, siak dayta. O, di kad’ maymayat met nga adayo ngem iti Ranilio a buniagko kas tao ken nagan ‘di tatangko—sa pay la naapelieduan met iti Callautit, kasla motit (isun sa pay ketdin ti gapuna a nagbalinak a motit, este, pusa)!
Kimo Nelson - Untitled(K-6)
Pastel on paper, 9 x 12 in. 2020
DIAK pay unay rumrummuar iti balaymi. No la iti rabii nga innak tumakki iti panaraten a paset iti sikigan ti balaymi ditoy Block 34. Maamakak pay la iti ruar. Baka kamatendak dagiti nauyong nga aso. Wenno amangan ket no masalamaannak daytay tao nga agpatpatay iti pusa iti subdibision. Daydiay Romy, baak a baro nga ahente iti ag-agas, a solo nga agnanaed iti unit-na iti Block 36, a pagtripanna ti ages-eskopeta iti pusa. Natiruannan da Garfield ken Exodus iti naminduan a daras. Ngem saanda a natay (siam sa a talaga ti biag ti pusa!). Naikali laeng ti bimmaso a bala iti luppo ni Garfield; simmaluksok met iti bukot ni Exodus ti bala, naisalat iti lalatna. Nabayag met idi nga inagal da Garfield ti sugatda. Agil-ilus ken nagpilpilag-ingda. Nabayag a dida nakapangpangan. Kimmutkuttongda. Inag-agasak ida iti betadine ken pinapainumko iti napulbos a tabtableta a sulfathiazole ken amoxicillin a naikanaw iti gatas a Nido. Saanen a naikkat dagiti bala ti de-bomba a naidalubdob iti bagida. Nakaapak ket dandanik met idi nakasinnulong daydiay a dangkaw ken kuttongi a Romy a pangalkalbuen ken salto dagiti matana. Ipapilitna lattan a mangngallong ngamin da Garfield isu a dinebombana ida. Ngem nasingpet da Garfield. Didanto pay isinen la koma dagiti makaluban a sida iti balaymi. Sa apay koma nga agkallongda pay ket mapakpakanda met iti um-umada iti balay. Pagbiddutan la ketdi ni Romy da Garfield ta adda ngamin kaar-arngida a puspusa a balang a mangkakallong iti subdibision. Agserrekda no kua iti balbalay iti rabii. Masansan pay a makaapa da Garfield ti maysa a dakkel a bulog a kioti a pusa a namin-ano metten a simrek iti balaymi no maliwatan a maibalunet ti tawa. Adda pay dapul a garit a timmigre a kas ken ni Exodus. Ngem awan karbengan ni Romy a basta ageskopeta lattan iti makitana a pusa iti asideg ti unit-na. Adda akimpusa kadagitoy. Adu ti agrekreklamo a mapukpukawan iti pusa. Ipagarupda a pulpulotanen dagiti mammartek iti ruar ti subdibision. Ni met gayam Romy ti akin-aramid. Isu laeng met ti adda airgun-na a masansan a makita nga ages-eskopeta kadagiti alimuken ken billit-tsina. Ken adda nakakita a mismo kenkuana nga agtirtiro kadagiti aglalang-ay a pusa iti nalawa a bakante a lote iti batog ti unit-na no kasta a sumipnget. Ngem ilibakna latta met, motit ken balang a mangkakallong kano dagiti debdebombaenna.
Ngem masapul a rummuarak met a kanayon, bay-am man dayta a Romy a baak, innakto pay ngay tumakki iti sango ti balayna. Rummuarak manen no rabii, kumuyogakon kada Garfield ken Exodus a mapan agarog. Basta sumurotak. Magagaranak la unay. Masaysay-upko met no kua iti rabii ti agadiwara nga ayamuom ti kabaian nga agmaya, uray addaak iti uneg ti balay. Napigsa a talaga ti panagangot ti pusa, masaepna uray adayo a banglo wenno bang-i. Gundawaykon daytoy. Adda met nobiak idi (a tao) ngem gapu iti napalalo a kinamanagbabainko wenno kinakapuyko, no babai ti pagsasaritaan, awan pay nagudgudilak idi malaksid la iti sangkapulagid nga ungngo ken maam-amak nga iggem ken pisel ken apros. Uray nakaro ti essemko, mabutengak a mangiwayat ta amangan no isinanak ti agindidi ken agimmimikki idi a nobiak. Amkek pay ket a katawaan ken laisennak ta baka diak ammo ti umno a kueek no addakamin sadiay. Ita ta maysaakon a pusa, mariknak ti nakaro nga arem ken gartem ti kinakalakianko. Pudnon sa a naderrep ti pusa. Ket awan mariknak a bain. Wenno animal instinct ngata daytoy? Iti la pannakapanunotkon iti pinalpaliiwko idi nga ar-aramiden da Garfield no kasta a rabii a rummuarda, sumron ti nakaro a panagpagusko. Sinipsiputak idi naminsan ni Exodus iti maysa a rabii a kabus a nabuakak iti ariwawada iti paraangan. No kasano a digaan a lawlawlawenna ti kabaian a padpadasenna a tukmaan ken ipuged. Ti kasla panagindidi met ti kabaian ket mabayag a sugsugnuen ni Exodus. Nakapigpigsa ti panagririawda, a pasaray agkinnamatda pay a kasla agapa. Linnailo la gayam daydiay, kasla foreplay. Ta inton kuan, agpakleb ket itaya met lattan nga iduriri ti kabaian ket dagdagusen metten ti kalakian a tuonan ket kasta unay ti inda panagngarawngaw iti panagimasda. Ibideok pay koma idi iti selpon ngem panipngeten met, ipanko koma ket iti YouTube sako awagan iti “Tuguegarao Scandal.” Adu la ketdi koma a maniakis nga umiinternet ti maawis a mangbuya ta pagarupenda a maysa manen a limed nga ala ti agsipsipol a pareha a tao. Ita, mapadasak met laengen! Ti la dakesna no di agpasublat dagitoy kabbalayko a bubulog a pusa. Ngem, ay, labanak la ketdi ida. Uray man agaangatkami. Pudnon sa, uray kadagiti pusa, babai ti maysa a nangruna a taudan ti riri.
Ket anian, kasdiay gayam. Apo, aya, kasdiay gayam! Isu met la nga urayka la mapangarawngaw iti kasta unay. Binukodanmi ken Lolita ti agpatnag idi rabii. Damona ti agmaya ket siak ti nakauna. Anian ta agpadakam’ a birhen! Naunaak da Garfield ken Exodus ta nalalaingak sa a sumaep iti agmandi a kabaian. Tagaruar ti subdibision, sangasabalian ti pay-od a ‘yal-alingasawna, agadiwara a kasla mapritprito a daing a pusit ken kasla aginakbay a malutluto a dinengdeng a saluyot ken rabong iti mumalem, ni Lolita. Ninaganak iti kasta ta no tao siguro ket amangan no dose wenno tresena laeng, nakagangganus, kas iti daydiay karakter iti nalatak a nobela ni Vladimir Nabokov. Nasapa a nagmaya. Corruption of minor koman ti kasok no taoak. A, ngem awan kasta iti pusa. Rinabiiek a sarungkaran ni Lolita. Namnamaek nga ad-adunto ti maputotko kenkuana ngem kadagiti karibalkonto a mabalin a makasalisi a mangdakay kenkuana. Ta kasta la ngarud ti kabaian a pusa nga agmaya, dim’ mabalin a bukodan, pagraranudan tapno mapaadu latta ti puli.
Ngem ti danagek ket amangan laeng no mauma ni nanang, wenno uray ni manang, iti kanayon a panaglaylayas wenno di pannakaibalbalay dagiti bulog a pusa iti balay no mapanda agarog. Pasaray di agawid da Garfield ken Exodus iti sumagmamano nga aldaw, adda pay makalawas no kua. Nakaisigudan met dayta iti bulog a pusa. Adda pay ketdi dagiti saanen nga agawid a kalakian ket layondan nga agbalang. Amangan ket no mapanunotda a pakapon da Garfield ken Exodus tapno mapukawen ti aremda. Siempre, mairamramanak no kuan a maibuksilan wenno mataltal ti butillognan. Namak payen no ‘tay ket nakasaksakit a panagkapon ti aramidendan, ‘tay bedbedanda iti lastiko ti puon ti ukel-ukelmo tapno main-inut a maisina daytoy, lumteg nga umuna agingga a magango ket inton kuan, mapursing lattan ket babay, testikols, awanton pagkarkaritmo, sika a bulog nga armendo a pusa! ‘Puonay met la a biagen no maysaka a kalakian, a kabambanuagam ken kabuanggermo, sada ikkaten ti ukelmo a puon ti essem ken rugsom. Agpayso a no kapadokan a pusa, lumukmegka ken sumingpetka ken awanen gagemmo nga agballog wenno agbalang. Ngem agbalinka metten a sadut, lupoy, ket aglaklakaykan nga inutil!
Ngem manen, apay ket ngamin a panunotek dagita, aya. Kasta la ti biag ti pusa. Saanakon a tao, pusaakon. Agpanunotak ngarud a pusa, tapno awan dandanagek wenno pagam-amkak. Tao laeng met ti agpampanunot iti adu a pakarikutanna gapuna a nagadu a parikut ti tao. Isu a nagrikut ti agbalin a tao.
Kimo Nelson - Untitled(K-9)
Pastel on paper, 9 x 12 in. 2020
NAGIMAS gayam ti karne ti bao, lalo ‘tay babattit a marabutit. Naramanak met idin ti adobo a bao iti talon. Ngem amang a naim-imas gayam no kilawem. ‘Tay sidaem a sibibiag. Adda nasigamanmi a marabutit kada Garfield ken Exodus idi naminsan a rabii a kalkalpasmi a nangan iti siit, pigar ken ulo ti nalingta iti suka-Iloko a barangan a naigamer iti tedda da nanang nga innapuy. Tartaraknenmin ti kinnanmi ket nagaabaykami iti rabaw ti akaba a pagpigadan a lupot a naipasirok iti narra a sofa. Agam-ammusay da Garfield ken Exodus, daldalusanda ti rupa ken dutdotda idinto a nakapaklebak nga agkurkuridemdem. Idi kuan, adda nagkarasakas iti panipngeten a suli nga ayan ti lakasa a kayo a napno iti daan a kopia ti Bannawag nga urnong ni nanang. Marabutit la ketdi. Ita man pay nga adda manen nagdursok a marabutit? Sigud nga ammok a pagaayatda a kibkiban ti lakasa a panggepda a buttawan a serken a pagumokan. Ngem manmanon ti umammingaw a bao wenno marabutit sipud adda da Garfield. Ngem di agkibaltang ti nabileg a lapayag ti pusa a tumangar a makatimud iti uray nagkapsut a kanuskos ti marabutit. Sa ket nakapigpigsa, nakaing-ingel ti simmuknor a bang-i a kasla nangmalamal iti nabasa nga agongko a nangipasingked a marabutit daytoy kumaribuso—nabanglo a nasam-it a marabutit, saan a nabaniit a sangyo laeng. No pusaka, ‘tay angdod ti marabutit wenno dangro ti bao ti kababangluanen nga ayamuom nga amang a nabangbanglo ngem iti matuntuno a paltat a masissisi ti tabana wenno mapritprito a karing. No pusaka gayam, nainlangitan nga angot ti pay-od ti marabutit, utot, wenno bao (puera laeng, a, ti naangseg a sangyo). Siranto ketdin no makemmegmo daytoy samo ibalud iti dawis dagiti nagtitirad a saong ken ngipenmo? Samo in-inuten a rangasen ken ngatingaten tapno maramanmo a nalaing ti nagpaiduma a nanam ti kilawen a bao—‘tay uray la nga awan a pulos ibatim a pagilasinan nga adda idi ni kastoy a bao, kanem amin: lasag, tulang, menudensia, pati lalat, ipus, ulo agraman dutdotna!
Ket iti apagdarikmat, simpegkamin a tallo iti ayan ti lakasa, nakasagana dagiti natatarumamis a kukomi.
Umanit-it ti piman a marabutit a sipepegges a kimmamang iti kasulian ken kasisipngetan a nakaipidegan ti lakasa ket dimi magam-udan uray tallo a paris a nagtatadem a pagkaramut ti agpadas a manggaw-at: da Garfield ken Exodus iti agsumbangir a bakrang ken ungto ti naipasuli a lakasa ken siak a rimmabaw. Napalalo ti butengna, piman, ti marabutit a dina ammo ti suksokanna ken no ‘dinno ti paglibasanna. Limsot iti banda ni Exodus ngem dina naseppeg ket limmabas iti sirok ni Garfield nga insegida a gimmaw-is, nakawitna ket angngabanna koma ngem naganit-it a nakapaluspos pay laeng ti marabutit, agdardara ti nagarumiadan a bakrangna, dara a lalo a nangpaayamuom kenkuana ken nangtignay met a lalo iti napartak a pananglagtok a pananggammat ken dagus a panangsakrab ken layonkon a nangitaray iti naimas a premiok. Hah, ania laengen ti serbi ti kanayon a panangasak kadagiti kukok no diak magammatan daytoy a nasam-it a marabutit?
Nginerngerak (nalaingak met nga agngernger, ngernger-pusa a di ngernger-tao) da Garfield ken Exodus nga agpanggep nga umuldot. Awan binningayan no iti naanupan, kas nakaisigudan iti pusa. Bagim ti umam-ambing, mangerngeran ken matagudanka iti makaunget a karamut no gamdem ti sumiblok nga umagaw. Bagimto, a, no adda mabati nga uray la lalat wenno dutdot, no nabsog wenno nauman ‘tay nasuerte a nakauna. Ngem diak inikkan ida, kurang pay a pagingat no ar-arigen ta nagbattit met a marabutit. Koma ngata no ‘tay kasla pusat’ kadakkelna a bao iti taltalon wenno iti imbornal ta diak met ngata kabaelan a lamuten amin.
Kimo Nelson - Untitled(K-14)
Pastel on paper, 12 x 9 in. 2020
ADDA nakitak a bangkay ti agmagid a kuting a naiwarang iti igid ti kalsada iti laudenmi. Nagbattit, piman, awan pay ngatat’ makalawasna a naipasngay. Sapay no di labang a nangisit ken puraw a kas kaniak. Nagsiddukerak ta amangan ket no putotko daytoy ken ni Lolita wenno iti dadduma pay a kabaian a dinakdakayak. Diak met ketdi sierto ta diak ammo no manon a lawas wenno bulan ti lumlumbes (awan bibiang ti pusa kadaytan a pakaseknan). Diak ammo no naganaken dagiti siotami kada Garfield a kabaian a pusa ta manmano met makitkitami ida. Sa dida met ipadpadamag no naganakdan. Naatapda ngamin, kumayakayda no asitgam ida—sadanto la manen naamo ken naparabur inton agmayada manen. Ngem diak latta maikkat ti ay-ayko iti piman a kuting iti kalsada. Imbelleng la ketdi ti amona a tao. Saan a maaramid ti ina a pusa a baybay-an ti kutingna, saluadanna, ‘yalikakana, itangalna iti pia.
Di maanag ti dadduma a tao ti pateg ti pusa iti balay. Maipagarup a naipanurok ti kinasadut ti pusa, awan serbina a taraknen ken pakpakanen. Dayta la matmaturog ti kaaduan nga obrana. Kaan lat’ pagalistuanna. Loko pay ti dadduma ta libasenda nga itangal ti sidam no maliwayam. Sa pay la agmamanok ti dadduma ket umanay a pakiapaam iti kaarruba a makasalama iti pusam a nangbiktima iti pamusian wenno piekna. Isturbo pay no kua ta kargetda ti umariwawa nga agiinnarem iti at-atep ken parparaangan no kasta a kairut ti turog iti rabii.
A, ngem kaaduanna ti nasingpet a pusa basta naanus ken nadungngoka met nga akintaraken, kas kaniak idi ken ni Manang Mating. No adda pusam, awan ti agbasakbasak a bao wenno marabutit iti uneg ti balaymo. Natalged dagiti lebbenmo a libro ken dokdokumento ken luplupot a paborito a gayaten ken lussoken a pagumokan dagiti marabutit. Kasta met dagiti naidulin a makan, naisarusar nga irik, ken bukbukel, a puntiria nga ugmokan dagiti bao.
Ngem malaksid ngamin kadagita, di met ngamin pakairanudan ti tao iti pusa ta di met mabalin a partien a masida wenno malako ti karnena a kas koma iti manok, baboy, kalding wenno aso. Ti laeng met mangayat iti karnet’ pusa ket dagitay’ mammartek ken agmamanok a pamnuotanda a pulotanen ti pusa no awan aso wenno manok a masibrongda.
Sa awan met gumatang iti pusa itan. Malaksid no maysaka nga imported a pusa wenno ganggannaet ken karkarna ti pulim, kas koma no nagtaudka sadiay Siam wenno Persia. No kadkadawyanka la a native a pusa, no kutingka pay laeng, dadawaten ti mayat nga agpusa. Sika pay a nayon a pakpakanen ken problema a daldalusan ti takkina. ‘Yanuddaka pay ketdi no kua iti aripit wenno maisakokayo nga agkakabsat, no adukayo, sakay’ maibelleng iti adayo, iti ballasiw ti waig wenno karayan, tapno dikayon makasubli iti balayyo. Makaammokan iti biagmo, makuretka iti bisin wenno ambonendaka dagiti tirong nga aso wenno pagay-ayamandaka a palsiitan ken uboren dagiti loko nga ubbing a tao. Suertem laengen, a, no adda naasi a tao a mangpidut ken mangampon kenka.
Ay, wen, uray iti pusa (uray aso pay), adda latta met dayta racial discrimination ket. Ta no netibka la a pusa a pandek ken nalaad a kadkadawyan la ti langana, kasla awan karbengam nga agbiag, nababa unay wenno awan ti pateg wenno presiom, awan mangay-ayat kenka no di la dagitay met laeng nakukurapay a tattao a di makabael a mangtaraken iti imported a pusa a burboran ken pingpingan a masapul nga imported met ti taraonna pati shampoo ken sabonna tapno di aggudgod wenno atibelbelan ti kuto ken timel. ‘Pipia koma no netibka a manok wenno baboy, ay, nangina koma met ti balormo ta imasenda a puyotan ti nananam a digom.
Kimo Nelson - Untitled(K-15)
Pastel on paper, 12 x 9 in. 2020
Asi pay nga agpayso dagiti Filipino a pusa, awan a talagat’ serserbida. Kitaen laengen no adda maatalan a pusa iti kalkalsada. No nadalisanen a nalus-it iti tengnga ti dalan, awan pay tao a mapan mangakup ket mabaybay-an sadiay ti piman a pusa a maulit-ulit a pilidan ti ginasut a lugan ken rinibu a dalig agingga a mapitpit a kas kaingpis ti papel santo in-inut a mapulpulbos ket inton kuan, in-inut a manasanas iti kalsada nga ipayugpog dagiti di agsarday nga aglabas a luglugan. Awan tao a mangan-ano a mangakup koma a mapan mangikali iti piman a bangkay ti pusa. Nakarkaron nga awan tao a mapan mangala tapno sambotenna a pulpogan ken partien a pulotan no kaat-atalna ‘tay pusa. A kas koma no aso, manok, pato, kalding wenno baboy ti mapilidan, nagalisto dagiti tao a mapan mangpidut. Agaapada pay no kua ket agangay nga agbayad ti nakapadalis. Ngem no pusa, ay, awan bibiang ni tao, bay-am a marunot dita kalsada.
Maldaanganak man la a makapanunot kadagita. Ngem nupay kasta, awatek pay lattan ti kinapusakon. Ania ngarud no kastoykon. Uray no diak masinunuo no kaykayatko daytoy a kinapusa. Ken no rebbengna a gay-atek pay laeng a panunoten a tagtagainep la amin daytoy ket mariingakto lattan a maysaak a tao, saan a pusa. Ngem ti napateg ket addaak pay laeng. Sibibiag. Sitatalinaed. Ma-enjoy-ko met ketdin ti biag ken panagbiag kas pusa. Ket apay koma nga apalak wenno tarigagayak pay ti agsubli iti kinataok no kontentoak metten, itan, iti agdama ken mabalin nga agnanayonen a kinapusak.
Adda ketdi amakko pay ngamin a no aggarawak wenno agtignayak pay latta a kas kasirib ti tao, amangan ket no agdinamag. Ta kastat’ naipakadawyan a mapaspasamak no adda maysa nga ayup a madlaw ken mapaliiw a kasla tao ti sirib wenno aramidna. Adu a tattao ti masdaaw ken maayatan (dida met ngarud masdaaw ken maayatan no adda tao a madlaw ken mapaliiw a kasla ayup ti sirib ken aramidna). Maamakak ta di la ket ta agpeggadak. Baka panggependak a tiliwen ken ilako a maipabuya iti karnabal. Wenno ipandakto ketdi iti laboratorio ket adalendak dagiti sientista a tao. Matiltilak la ketdi. Ti nakabutbuteng no bukaitanda ti utekko wenno rangrangkayendak tapno takuatenda no naggapgapuan ti siribko. Uray met ngatan no siam ti biagko, di agkurri no kasta ti pakapay-ak. Isu a nasken nga agbalinak lattan a gagangay a pusa. Saankon a pulos a pampanunoten ti kinataok. Ti kinataok idi. Adalek itan a pukawen a maminpinsan iti isipko a taoak wenno taoak idi. Maysaak a pusa. Siak ni Kafka, pusa. Saanen a ni Ranilio Callautit Jr., tao. Pusaak. Rebbengna nga agpakapusaak a di ket agpakatao. Ngiaw. Ngiaw, ngiaw. Ngiaw! Ngiaw, ngiaw, ngiaw. Ngiawwww!
Roy Vadíl Aragon
Roy Vadíl Aragon is a fictionist and poet who writes mostly in Ilokano language. Besides writing, he edits and designs books, works as a freelance translator-editor, maintains the food blog Pinakbet Republic, and administers the widely popular Ilokano Food page in Facebook.
Kimo Nelson
Kimo Nelson was born in Honolulu and grew up moving between the US, Southeast Asia, and the Middle East. He received his MFA from the Rhode Island School of Design and was an artist-in-residence at the Sharpe-Walentas Studio Program in Brooklyn, NY. He has exhibited at venues that include Danese/Corey Gallery (NY), 532 Gallery Thomas Jaeckel (NY),Projekt722 (Brooklyn, NY), Disjecta (Portland, OR), and Chase Young Gallery (Boston, MA). Kimo lives and works in Brooklyn, NY.